Εκπαίδευση / Πολιτισμός

Το πρόβλημα της ηθικής κατά τον Ευτύχη Μπιτσάκη (2)

Βασίλης Μπρούμας*

Σε συνέχεια προηγούμενου σημειώματός μας με τον ίδιο τίτλο («Εφ.Συν., 17/01/2024), εξετάζουμε το πρόβλημα της ηθικής με την οπτική του Ευτύχη Μπιτσάκη. Σύμφωνα με τον Ελληνα σοφό λοιπόν, ο μαρξισμός διέλυσε τα σύννεφα και αποκάλυψε τον χαρακτήρα και την κοινωνική λειτουργία της ιδεολογίας – και της κυρίαρχης ηθικής ειδικότερα. Ο μαρξισμός -όπως γράφει ο Γκράμσι-, μας λέει ο Ευτύχης Μπιτσάκης στο βιβλίο του «Φιλοσοφία του ανθρώπου», θέλει να είναι αντίληψη των μαζών, κουλτούρα των μαζών, και μάλιστα των μαζών που είναι ενωμένες μέσα στην πράξη.

Μπροστά στην αθλιότητα της πραγματικότητας, ο μαρξισμός δεν καταφεύγει στον χώρο της «καθαρής» ηθικής. Με βάση τις ιστορικές δυνατότητες προσδιορίζει τα πολιτικά και κοινωνικά καθήκοντα της δυναστευόμενης τάξης. Και τότε η ηθική αποκτά συγκεκριμένο περιεχόμενο: «επιβάλλει» τη συμμετοχή στην κοινωνική απελευθερωτική πράξη και η συνειδητή συμμετοχή γίνεται ελεύθερη συμμετοχή. Η ελευθερία της βούλησης αποκτά περιεχόμενο και παύει να είναι ο χώρος απροσδιοριστίας ή του μεταφυσικού κενού.

Η μαρξιστική ηθική είναι ενδοκοσμική. Οι αξίες της είναι καθαρά ανθρώπινες. Αφορούν την επίγεια ζωή και όχι την υπέρβαση, το υπερπέραν, τη μετά θάνατον ανταμοιβή ή τιμωρία. Γι’ αυτό ο μαρξιστικός ανθρωπισμός είναι ένας γνήσιος ανθρωπισμός, εφόσον ανυψώνει την επίγεια ζωή, άρα την κάθε ανθρώπινη ύπαρξη, σε υπέρτατη αξία, ενώ ταυτόχρονα αποτελεί συστατικό μέρος μιας θεωρίας που αποβλέπει στη δημιουργία των όρων όπου ο άνθρωπος θα πάψει να είναι μέσον.

Στην πραγματικότητα, κάθε τάξη, ακόμα και κάθε επάγγελμα, έχει τη δική του ηθική, και την παραβιάζει εκεί όπου μπορεί να το κάνει ατιμώρητα. Και η αγάπη, αυτή που οφείλει να ενώσει όλο τον κόσμο, εκδηλώνεται με πολέμους, συγκρούσεις, δίκες, οικογενειακούς καβγάδες, διαζύγια και τη μεγαλύτερη δυνατή εκμετάλλευση των «μεν» από τους «δε».

Η δημιουργική αντίληψη του μαρξισμού για την ηθική μετατρέπει την αφηρημένη έννοια της αγάπης σε έννοια που δηλώνει την αγωνιστική αλληλεγγύη συγκεκριμένων κοινωνικών κατηγοριών σε συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες. Θεμέλιο της μαρξιστικής ηθικής στη σημερινή φάση της ανθρωπότητας είναι η συμμετοχή στην πολιτική πράξη, δηλαδή στο πρακτικό έργο της κατάργησης της αλλοτριωμένης πράξης και της αλλοτριωμένης συνείδησης που της αντιστοιχεί.

Γιατί η αποξένωση στις σημερινές εμπορευματικές κοινωνίες αδειάζει τον άνθρωπο από την «ουσία» του, καθώς καταστρέφει το σύνολο των προσωπικών και κοινωνικών σχέσεων και τον μετατρέπει σε μοναχικό, μετέωρο άτομο, χωρίς παρελθόν και μέλλον, χωρίς μνήμη, μια κενή ύπαρξη που εργάζεται για να συντηρήσει τη βιολογική της υπόσταση, ενώ όλο και περισσότερο διαποτίζεται από την αίσθηση ότι έρχεται από το τίποτα και οδεύει προς το τίποτα. Ο καπιταλισμός διέλυσε όχι μόνο τις κοινωνικές σχέσεις αλλά και τις αυταπάτες και τις ελπίδες. Το μοναχικό άτομο του βιομηχανικού καπιταλισμού είναι ένα άτομο χωρίς χτες και χωρίς αύριο. Ο μαρξισμός αποβλέπει στην ανατροπή αυτής της κατάστασης. Γι’ αυτό η ηθική του είναι θετική και αγωνιστική.

Ο μαρξισμός δίνει τη δυνατότητα στο άτομο να κατανοήσει τις βασικές νομοτέλειες του σημερινού κόσμου και να τοποθετηθεί συνειδητά προς το μέρος τής ιστορικά (και ηθικά) δικαιωμένης πλευράς της αντίθεσης. Προσφέρει στο άτομο ένα αγωνιστικό και θετικό περιεχόμενο και μια αισιόδοξη προοπτική, θεμελιωμένη στη γνώση της κοινωνικής πραγματικότητας. Στη βάση αυτής της πρακτικής-αγωνιστικής ένταξης, το άτομο μπορεί να συμβάλει στη λύση των αντιθέσεων της κοινωνικής και στενότερα προσωπικής ζωής του.

Η αγωνιστική πράξη είναι στις μέρες μας το θεμέλιο μιας θετικής και δημιουργικής ηθικής. Κορυφαία στιγμή αυτής της πράξης είναι η θυσία: ο εκμηδενισμός του ατόμου υπέρ του συνόλου. Ούτε η νόηση, ούτε η φαντασία μας, ούτε η ηθική μας συνείδηση μπορούν να συλλάβουν την τραγικότητα της ανθρώπινης θυσίας. Κι ωστόσο, εκείνοι που κόπτονται για το απαραβίαστο του ανθρώπινου προσώπου δεν διστάζουν να θυσιάζουν λαούς και άτομα για την εξυπηρέτηση, πολλές φορές, των πιο άθλιων συμφερόντων, ενώ οι ιδεολόγοι τους, ήσυχοι πίσω από τα γραφεία τους, εξαργυρώνουν το αίμα και τα δάκρυα των άλλων.

Χιλιάδες χρόνια οι άνθρωποι αλληλοσφάζονται και καθένας πιστεύει στο δίκιο του. Είναι αμέτρητη η στρατιά των ανθρώπων που θυσιάστηκαν για τα «ιδανικά», πιστεύοντας στην επίγεια ή στην επουράνια ευδαιμονία. Και η ανθρώπινη τραγωδία δεν λέει να τελειώσει. Η βαρβαρότητα αλλά και το τραγικό μεγαλείο των ανθρώπων αναπηδούν την κάθε στιγμή μπροστά στα μάτια μας. Η «επιστημονική» εποχή μας χρειάζεται ακόμα το αίμα των ανθρώπων για να επιτρέψει κάποια πρόοδο και δικαιοσύνη.

Αν αφήσουμε στην άκρη τις ιδεαλιστικές φλυαρίες, θα δούμε ότι καμιά θυσία δεν δικαιώνεται: δεν αξίζει να θυσιαστεί ούτε ένα άτομο για να ζήσουν τα άλλα καλύτερα. Ταυτόχρονα όμως γνωρίζουμε ότι οι κοινωνικοί αγώνες είναι αναπόφευκτοι στις κοινωνίες όπου υπάρχουν τάξεις και όλες οι αντινομίες που συνεπάγεται το γεγονός αυτό. Αν μπορούμε λοιπόν να φανταστούμε κάποια δικαίωση μπροστά σε τούτη την αδυσώπητη αναγκαιότητα, αυτή θα βρίσκεται στην ελπίδα ότι οι σημερινοί αγώνες θα οδηγήσουν σε κοινωνικές σχέσεις που δεν θα χρειάζονται ούτε θυσίες ούτε ήρωες.